Norogachi, Sierra Tarahumara, Chihuahua, 2009. Foto: José Carlo González
Araceli Tecolapa Alejo/ Rosa Maqueda Vicente/ Cruz Alejandra Lucas Juárez/ Isabel Pascual Andrés/ Lyz Sáenz
Coordenadas universales, acrílico sobre tela de Juan Chawuk
Ojarasca 270 La Jornada octubre 2019.
PreviousNext
MUJER SERPIENTE/SIUAKOATL
Araceli Tecolapa Alejo
Eres mujer serpiente
cuando te acuestas sobre la tierra
y bebes el manantial del sol.
Sales a la calle
levantando huellas
de zapatos olvidados
y regresas nuevamente a casa
con corazones en tu garganta
que te quitan el hambre.
Costuras plumas
en tu piel ceniza que arrastras
apayanando la masa,
y luego sales a volar sobre la tierra
como papalote, girando entre las lenguas
de los prejuicios que quieren comerte.
Tus cicatrices cotidianas no te engañan
y arropas las heridas de la mañana
que germinan en tus manos de niña,
en tu petate trenzado de ayeres,
luchas para no ser envenenada
con el arrepentimiento
que te ofrecen todos los días.
Eres mujer serpiente
que se transforma en cualquier
animal cuando abres los ojos,
porque los coyotes tienen miedo
si sonríes sin ellos
y te muerden tantas veces que no te matan
porque tu veneno
cura la muerte desesperada.
Tisiuakoatl,
tlin noteka ipan tlali
niman koni tonaltsintli imeya.
Tonskisa otli,
tipepentiu itlalchololuan
kaktin uan yonelkakej
niman oksepa tejko mochan
ika yolomej salitokej ipan moakoko
tlin ika xtiapismiki.
Tikimitsomilia ijuitmej
ipan monakayo tenextik tlin tikoyotstiu
kuak tipayana nextamali,
yeika tompatlani ipan tlaji
kentla papalotl, timopalakachtiu ixpan
tlatlakolnenepiltin tlin kineki miskuaskej.
Monochipa takaluestin kox mitskakayaua
niman tikencha itekoko uelipan
tlin toponi ipan mo siuakonemauan,
ipan mopetl tlachichiktli ika yaloua tonaltin,
kampa timoteloua pampa amo timokokos
ika yolkuepalis tlin mistekiuilcha nochipa.
Tisiuakoatl
tlin nokuepa san tlin yolki
kua titlapoua moixtololouan,
pampa koyomej nojmomocha
tla kox inuan tiueska,
niman miyekpa miskua,
sa kox mis mikcha pampa mopa
kipacha amankamikistli.
__________
Araceli Tecolapa Alejo (Zitlala, Guerrero, 1991) escribe en nahua. Poema publicado en Flor de siete pétalos. Martín Tonalmeyotl, compilador, Ediciones del Espejo que Somos, San Cristóbal de Las Casas, 2019.
ARTESANO/HYOK?Y E_
Rosa Maqueda Vicente
Con espina de huizache recorre
centímetro a centímetro
el contorno de sus labios.
Baña la piel desnuda con maque.
Con polvo de olotes
los cabellos.
En el carmín de sus mejillas yace
Nocheztli.
La contempla
en el fondo de la jícara.
Ko rä ?bini degä b?inza
gi y?o r?amats? u_, r?amats?u
ra nthe?i ya xine.
Nsaha ra ndo?yo ko rä zi te
ko rä fo?nthai degä ya y?otha
ya stä.
Ha ra theni degä ya hmi ja ra zi,
Nocheztli.
Ga handi
ge ri b? ui_ja nunä ra ximo.
GULA/KGALHKGASNIT
Cruz Alejandra Lucas Juárez
Nuestra tierra se ha vuelto pesada
de tanto que le dan de tragar,
le escarban bocas clandestinas
y se sacia de cadáveres.
Se retuerce,
sacude su gran ombligo
tratando de vomitar huesos sin nombre
convertidos en furia desbordada.
¡La tierra se estremece por tanta gula!
Tsinka wa nkkinkatiyatnakan
lantla lipikwa mawikgoy
laktlanka kilhni tsekg tlawanikgo
chu likgalhkgasa ninín.
Tatampiliy,
tinkx tinkx laktlawa xtamputsini?
lipalhanamputuni lukut nima nikgalhiyi
xtakuwani?
talukun litaxtukgonit,
¡Lhpipi nkatiyatna? lantla aksa pukutuwikgoy!
__________
Rosa Maqueda Vicente (Valle del Mezquital,
Hidalgo), autora otomí. Ha publicado en revistas
y en la antología A donde la luz llegue. Este
poema procede de Xochitlajtoli. Poesía contemporánea
en lenguas originarias de México,
selección y prólogo de Martín Tonalmeyotl,
Círculo de Poesía, México, 2019.
__________
Cruz Alejandra Lucas Juárez (Tuxtla, Zapotitlán de
Méndez, Puebla, 1997), poeta en lengua totonakú.
En Flor de siete pétalos. Martín Tonalmeyotl, compilador,
Ediciones del Espejo que Somos, San Cristóbal de Las
Casas, 2019.
DESPUÉS DEL TIEMPO/
YET CHI EQTOQ? K?U
Isabel Pascual Andrés
¿Qué estará haciendo ahora el tiempo?
Ha de estar mirando mi fin.
Querrá traspasar el cristal de mi cuarto
Para aferrarse a mi piel y envejecerla,
No habrá remedio para impedir su paso,
Llegará a mi encuentro y platicará conmigo.
Le digo al sol
Que detenga el tiempo,
Que me estoy muriendo
Y mi alma se hace ajena a mi cuerpo,
Sufro porque estoy de paso
Pero me conformo con llegar
Al lugar donde el día y la noche se encuentran
Para reposar con ellos.
¿Tsel chi yun cham k?u nani?
Teq?an lanan yilon in tojkanoq?
Teq?an lanan yilon in tojkanoq?
Teq?an chi yochej chi oqtoq? jopan yul in na?
Yet chi oq?jopan yin in tz?umal yet chi ichambiajoq?,
Tx?et chi jut ko mitx?on oq? wa?anoq?
Apnoq? mi ok in yiloni oq?mi q?anjab wetoq?
Oq?wal bay cham k?u
Yuj chi mixtlay ok waan jun yiban k?inal ti,
Tol lanan in kami,
A in pixan lanan beq?on kan in mimanil
Kaw chin kus yuj lanan in toji,
Mata ton chin apni ok? bay chi yilej el ba? cham k?u yetok x?ajaw
Yet chin aiji eq? x?ol heb?.
POEMA
Lyz Sáenz
Las plegarias taciturnas de mi madre
desaparecen en la bruma del tiempo.
Intento arrancar la palabra oculta en mi boca
como savia del árbol que tomé en invierno.
Mi voz se llenó de pájaros
Y mis alas encendieron el sol.
Äj mayi?is to?yapapä kyonkuskuy
to?kopyia jyamase.
Äjtsi näpu?tyiopätzi te? tzame käwänuoä äj ajknakomo
kuyyunäpinhse to?nhkupätzi ne? pyiakakanä?uk.
Äj tzame jonhtzyiseram tujku
Jeyepyapä äj sa?ja?is jyapäyu te? jama sänhkäy
__________
Lys Sáenz, poeta zoque, coautora de T?sunun. Los sueños del colibrí,
poemario en cuatro lenguas de Chiapas, 2017. Integrante de laOrganización Cultural Abriendo Caminos: José Antonio Reyes Matamoros.
Poema recogido en la antología Anhelo de reposo,
San Cristóbal de Las Casas, 2019.
__________
Isabel Pascual Andrés, poeta mexicana maya q?anjobal. Aparece en Anhelo de reposo, antología de la Organización Cultural Abriendo Caminos ?José AntonioReyes Matamoros?, San Cristóbal de Las Casas, 2019.